بررسی فرهنگ مصرف خودرو در بین خانواده های تهرانی

امروزه شهرها به خصوص کلان شهر ها شاهد پدیده ای نوین به نام ماشین گرایی هستند.پیشرفت تکنولوژی به همراه گسترش روز افزون جمعیت و محدوده شهر ها،راه برای حضور گسترده خودرو باز نموده است. حضورخودروهای عمومی و شخصی در سطح شهر ها امروزه پدیده همه گیر و گریز ناپذیر است و به تبع این حضور معضلاتی از قبیل مسائل زیست محیطی (آلودگی هوا و...) ،ترافیک بالای شهری،اتلاف وقت ،مصرف بی رویه سوخت و .... را به بارآورده است.این موضوع متصدیان برنامه ریزی شهری را به فکر محدود کردن استفاده از خودرو های شخصی با اتکا به روشهایی از قبیل محدودیت در ساعات رفت و آمد و یا میزان سوخت مورد نیاز انداخته است.اما عدم دستیابی دقیق و کامل به اهداف تعیین شده در این خصوص ما را به جنبه مغفول مانده مسئله ،یعنی بررسی چگونگی مصرف خودرو با دیدی جامعه شناختی و تکیه بر جنبه های غیر مادی آن می رساند. در این پژوهش تلاش بر این بوده است که با تکیه بر نظریه سرمایه های بوردیو(نظریه پرداز مصرف) و بر اساس سه سرمایه اصلی مطرح شده توسط او یعنی سرمایه اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی ، به تاثیر میزان آنها ( نزد افراد )بر روی چگونگی مصرف خودرو توسط خانواده های تهرانی پرداخته شود. نتایج حاصل از 42 مصاحبه و 300 پرسشنامه در دو محدوده شمال و جنوب تهران نشان داد که بالا یا پایین بودن میزان سرمایه های مذکور در نزد خانواده ها بر گرایش آنان در مصرف خودرو با هدف ایجاد تمایز و یا صرفا"رفع نیاز موثر است.در این میان تاثیر سرمایه فرهنگی بیشتر است. با توجه به نتایج به دست آمده از پرسش نامه های تکمیل شده ، میان نحوه استفاده از خودرو و میزان سرمایه اجتماعی افراد رابطه وجود دارد. به عبارتی خانواده?های با سرمایه اجتماعی پایین از خودرو بیشتر برای رفع نیازهای ضروری استفاده می?کنند، که با توجه به ضریب همبستگی به دست آمده (23/0) می?تواند عاملی نه بسیار اساسی اما قابل تامل محسوب گردد. در خصوص دو فرضیه دیگر مربوط به رابطه سرمایه اقتصادی با نحوه استفاده از خودرو، با توجه به ضریب همبستگی(35/0) و سطح معناداری (00/0)، رابطه قابل اتکایی را می?توان میان این دو فاکتور در نظر گرفت. بدین معنی که خانواده?های با سرمایه اقتصادی پایین، برای رفع نیاز ضروری و با سرمایه اقتصادی بالا برای تمایز از خودرو شخصی استفاده می?نمایند. فرضیه چهارم به سرمایه فرهنگی مربوط می?گردد. بین آنچه بوردیو به عنوان دارایی?های فرهنگی و توانایی استفاده از امکانات خاص در نظر می?گیرد با نحوه مصرف خودرو، ارتباط معنا?داری با ضریب همبستگی متوسط وجود دارد. با توجه به نتایج حاصل از رگرسیون، تاثیرگذاری سه فاکتور سنجیده شده به ترتیب ذیل است: ـ سرمایه فرهنگی ـ سرمایه اقتصادی ـ سرمایه اجتماعی 27 درصد از پاسخگویان از طبقه بالا ,28 درصد متوسط و 48 درصد از طبقه پایین به حساب آمده است.اما با در نظر گرفتن فاکتورهای تعیین شده،اکثریت با افرادی بود (45%)که به منظور ایجاد تمایز خودرو های خود را از منزل بیرون می آوردند و کل 30 درصد از پاسخگویان علت استفاده از خودروی شخصی را نیاز ضروری بیان کردند. ما با توزیع یکنواختی از لحاظ میزان سرمایه اجتماعی در میان پاسخگویان روبرو بودیم. سرمایه پایین و متوسط با میزان مساوی هر کدام 35 درصد، طیف اصلی پاسخگویان را تشکیل دادند. اما در خصوص سرمایه فرهنگی به عنوان عامل تاثیرگذارتر در این تحقیق ما شاهد تفاوت فاحشی هستیم و دیگر از آن یکنواختی اثری نیست .در اینجا 56 درصد افراد در مقابل 19 درصد بالا از سرمایه فرهنگی پایینی بر خوردارند. در مورد نتایج حاصله از آمار جمع آوری شده می توان نکات ذیل را بیان کرد. بیشتر پاسخگویان را افرادی با شغل غیردولتی و اکثریت آنها دارای مدرک تحصیلی پایین تر از دیپلم بودند.77 درصد از پاسخگویان مصرف کننده خودرو های داخلی بودند که می توان قیمت بالای خودرو های خارجی را عامل اول این اتفاق دانست. با در نظر گرفتن این موضوع و توجه به کیفیت و ظاهر این خودرو های داخلی در مقایسه با رقیبان خارجی و این نکتـه که 48 درصد از پاسخگویـان خودرو هـای 16ـ11 میلیونی و 53 درصـدشان خودروهـای 5-3 میلیونـی سـوار می شوند . باید این موضوع را در نظر گرفت که با وجود ایمنی پایین این خودرو ها اصرار افراد در بیرون آوردن آنها تنها برای کارهای ضروری ومسئله رفع نیاز صرف ، دور از ذهن می نماید. آمار پایین افراد دارای سرمایه اجتماعی با فاکتور احساس تعلق اجتماعی این نکته راخاطر نشان می سازد که عدم احساس وابستگی به جامعه بی تفاوتی در انجام اموری که در جهت بهبود وضعیت شهری و در ضمن ترافیکی آن در حالت جمعی و کلی هستند را به وجود می آورد. شهروندی و حقوق آن لزوما" مورد توجه قرار نمی گیرد و افراد به صورت فردی یا جمعی که اعضای محدودی دارد مانند خانواده ،عقلانیت خود را در پیشبرد اهداف به کار می گیرند. همچنین سطح اعتماد افراد نسبت به یکدیگر و یا به مجریان قانـون و ارباب جرایـد پایین است. این عامل نیـز گرایش بـه خودخواهی و تصمیم گیریهای کوتاه مدت با حداکثر نفع فردی را در فرهنگ ترافیکی ما توجیه می کند و این تصور شکل میگیرد که اکثریت تابع همین قانون هستند. چراغها دیرتر سبز می شوند، پلیس ترافیکی از عهده کنترل ماشین ها برنمی آید و اگر زودتر نپیچی یکی دیگر راه را بر تو خواهد بست. میزان پایین مشارکت افراد در گروه های اجتماعی و یا امور مربوط به ساختمان و یا محل سکونت خود نشانگر همبستگی برون گروه پایین افراد است. و ما معمولا" همانطور در محیط خودرو خود که یک حصار خصوصی به حساب می آید عمل می کنیم که در چهار دیواری اختصاصی خود. خودرو در خیابان قلمرو چهار دیواری ما را گسترش میدهد. 36 درصد از پاسخگویـان قوانین وضع شده ترافیکی را غیر موثر می دانند، بنابراین طبیعی است که خود به وضع قوانین ترافیکی شخصی بپردازند.در این وضعیت علت ترافیک ناتوانی مسئولین است نه بیرون آوردن خودرو های شخصی که همراهی مفید و موثر ند. برای درک بهتر فضای جنسیتی حاکم بر مصرف خودرو در مورد مصرف کنندگان غالب این وسیله سوال شد. با توجه به آمار پدران، فرزندان و سپس مادران با فروانی 11درصدی به ترتیب استفاده کنندگان غالب خودرو بودند . با در نظر گرفتن این موضوع باید در ترافیک شهری به دنبال رد پای فرهنگ مرد سالارانه و قدرت طلبانه گشت. میزان بالای استفاده از خودروی شخصی به منظور مسافرت ، مهمانی، خرید و تفریح با در نظر گرفتن این موضوع که طیف گسترده ای از افراد از خودرو های ارزان قیمت و با امنیت پایین استفاده می کنند، و درنتیجه رفتن به مسافرت با این وسیله رسیک بالایی را با توجه به کیفیت و امنیتش دارا می باشد ، همانطور که پیش تر از این هم گفته شد نشان دهنده قدرت این وسیله در ایجاد تمایز است .البته این موضوع که افراد در پی فراهم کردن آسایش و امنیت جهت جمع خانواده خود هستند را نباید از یاد برد. صرف کردن وقت زیادی برای پارک کردن خودرو (40 درصد پاسخگویان) نشانگر دقت در حفظ و نگهداری آن است.پس خودرو وسیله ای با اهمیت است. این موضوع که درصد بالایی از پاسخگویان ،خودرو خود را هنگام ترک آن بدست افراد مطمئن و یا پارکبان می سپارند تا خدشه ای نبیند نوعـی ارزش گذاری معـنوی بـه حساب می آیـد. افـراد کوکان خود را بی آنکه به دست فرد امینی بسپارند در خیابان رها نمی کنند تا دنبال کار خود بروند. خودرو در این مفهوم مانند یک عضو خانواده است. در خصوص استفاده یا عدم استفاده از لوازم جانبی و صرف یا عدم صرف وقت جهت پیدا کردن پارکینگ عمومی تفاوت فاحش و معنی داری وجود ندارد.(33 در برابر 37 درصد) در مورد تغییر شکل ظاهری خودرو اکثریت با افرادی بود که بسیار کم مبادرت به این کار میکنند. اینکه طیف پاسخگویان از میان خانواده هـا انتخاب شده بود نه جوانهای مجرد در اینگونه پاسخگویی موثر است. به این معنی که خانواده ها خودرو خود را در شان یک خانواده و با مختصات خاص آن طراحی می کنند و به اصطلاح از سبک بازی دوری می جویند. نتایج بدست آمده در مورد استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی نشانگر استفاده بالا از خودرو شخصی در اموری که جنبه تفریحی دارند می باشد. خودرو در این معنی وسیله مناسبی جهت یک تفریح سالم و بی دردسر برای خانواده است. اهمیت بالایی که افراد به کارایی و امکانات جانبی خودرو هنگام خرید خودرو میدهند ،آن را به عنوان یک وسیله لوکس در حد توانایی هر فرد معرفی می کند. مسافرت با تورهای گردشگری نشاندهنده علاقه مردم به حضور در جمع و توانایی هماهنگی و انطباق بالا است و میتواند منتج به کمتر شدن حضور خودرو شخصی در جاده ها شود. اما در میان پاسخگویان این پژوهش ،63 درصد افراد خیلی کم از تورهای گردشگری استفاده می کنند و در نتیجه با خودرو خود در جاده ها حضور دارند. دراین پژوهش سوالاتی در مورد احساس امنیت افراد در خیابانها پرسیده شد که نتایج قابل تاملی حاصل گشت.در حالیکه به خودرو به عنوان یک حریم امن وشخصی نگاه میشود ,وقتی صحبت از حضور زنان و دختران خانواده با خودرو در خیابان می شود احساس امنیت در سطح پایینی است,گویا این امنیت بیشتر برای مردان ویا خانواده ها مطرح است .همچنین با وجود اینکه 54 درصد از پاسخگویان فرزنـدشان را به نـدرت با وسایل حمل ونقـل عمومـی به مدرسـه می فرستند ،بین تعداد افرادی که خیلی زیاد و خیلی کم از آسیب ندیدن آنها با وسایل حمل ونقل عمومی اطمینان دارند ،تفاوت فاحشی وجود ندارد(37 در مقابل 34 درصد) در بررسی به عمل آمده از نتایج مصاحبه های انجام پذیرفته به اجمال میتوان به موارد ذیل اشاره کرد: از بین 42 پرسش?شونده، 8/71? ترجیح دادند از خودروی داخلی و 5/28? از خودروی خارجی استفاده کنند. از این میزان، 28 درصد به خاطر مسائل مالی به خرید خودروی داخلی اکتفا کرده?اند. در خرید خودروی خارجی عامل تعیین?کننده کیفیت قطعات، لوازم جانبی و راحتی است ولی در مورد انتخاب خودروی داخلی نکات مورد توجه گارانتی، مصرف سوخت، نوع خیابان?ها و جاده ?های کشور و یا تمایل شخصی خود افراد است. نکته مورد توجه دیگر استفاده از موسیقی در خودرو است که با توجه به نتایج موجود، می?توان 3 دسته را از هم تفکیک کرد: - افرادی که همراه خانواده و بر اساس سلیقه آنها (موسیقی تند یا ملایم ) به موسیقی گوش می?دهند. - افرادی که برای پر کردن خلاء درون خودرو، در مواقعی که تنها هستند، به موسیقی گوش می?دهند. - افرادی که فارغ از همراهی با خانواده و یا تنها بودن، بسته به وضع روحی خود و یا وضعیت جاده و خیابان به موسیقی گوش فرا می?دهند. در اینجا می?توان به کارکرد رفاهی ماشین برای خانواده توجه کرد. استفاده از امکانات درون خودرو مانند رادیو، ضبط وحق انتخاب موسیقی مورد علاقه با هدف ایجاد جو صمیمی بین ساکنین خودرو، شباهت به کارکرد خانه برای جمع کردن اعضاء دور هم دارد. کمک گرفتن از صدا برای از بین بردن فضای خالی از هم?صحبت نیز خود موکد کارکرد چندگانه خودرو است. خودرو در اینجا نقش یک دستگاه پخش موسیقی را دارد. همانطور که فرد می?تواند در منزل و در اتاق خود از موسیقی مورد علاقه ?اش لذت ببرد. در مورد میزان وابستگی افراد به خودروی شخصی خود، دو گروه قابل تفکیک است : گروهی که هیچ احساس خاصی نسبت به خودروی خود ندارند و صرفا به کارکرد تعریف شده آن یعنی یک وسیله نقلیه و تسهیل کننده امور توجه دارند . گروهی که وابستگی دارند که دامنه آن از دلتنگی معمولی تا وابستگی معتادگونه است. در اینجا با توجه به فراوانی بیشتر گروه دوم، می?توان اینطور برداشت کرد که خودرو در نقش دوست و همراه فرد و یا عضو دائمی و البته مفید خانواده ظاهر می?شود و این، جدا از کارکرد تعریف ?شده برای یک وسیله حمل و نقل صرف است. رسیدگی به وضع ظاهری خودرو یا تمیز نگه داشتن آن ممکن است کل افراد منتفع را درگیر کند ولی رسیدگی فنی با صاحب اصلی خودرو یعنی کسی است که خودرو به نام اوست. مراقبت فنی خودرو بسیار حائز اهمیت است حتی اگر به وضع ظاهری رسیدگی نشود،کنترل منظم سلامت بدن فلزی این وسیله مورد نظر است. در اینجا تنها بحث امنیتی در میان نیست ، بلکه مساله دیگر جلوگیری از صدمه دیدن خود خودرو به دلیل موجودیت خودش است. به طور مشخص به دلیل پایین بودن اعتماد به امنیت شهری، کمتر کسی لوازم شخصی ارزشمند خود را در ماشین پنهان می?کند، مگر مواردی مثل سیگار که باید از دید خانم خانه دور باشد. البته خانوادگی بودن یک خودرو یعنی قرار گرفتن چند نفر از اعضای خانواده پشت رل، بسته به زمان و مکان و نوع کار، محدوده راننده را از حالت اختصاصی درمی?آورد. بنابراین دیگر صندوقچه امنی باقی نمی?ماند. با این حال همیشه رد پایی از تمام استفاده?کنندگان می?توان یافت. وسایلی که توسط افراد در خودرو جای داده می?شود، بسته به شخصیت، نوع کار و یا شیوه زندگی افراد متفاوت است. اما حداقل وسایل اولیه مورد نیاز افراد مانند لیوان، ادکلن و... را می?توان در خودرو یافت. کودک خانواده عروسکش را، مادر وسایل اولیه رسیدگی به نوزادش را، مدیر یک دست لباس رسمی، دانشجو کتاب? ها و جزواتش را در صندوق ماشین جا می?دهند. این روند حتی تا مرز تبدیل خودرو به جعبه سیار جادویی?ای که حتی نخ و سوزن هم در آن یافت می?شود، ادامه دارد. خودرو مانند اتاق شخصی هر فرد که حامل نشانه?های حضور اوست، آثار زندگی ساکنان خود را نشان می?دهد. از سنجاق سر دختر کوچک خانواده گرفته تا چوب لباسی پدر. اسم?گذاری روی ماشین گرچه از فراوانی بالایی برخوردار نیست ولی خود موید نوع نگاه صاحبان خودرو است. مثلا نام?گذاری «خر خانه» نشان?دهنده عضویت خودرو به عنوان یک خدمتکار تمام وقت در خانه است. زمانبندی انجام امور روزمره با تکیه بر حضور خودرو صورت می?گیرد و نبود آن موجب به ?هم? ریختگی این محاسبات می?گردد. بسته به اینکه چه کسی استفاده?کننده اصلی باشد، خودرو نقش?های هماهنگ با فرد را می?یابد. صبح راهی اداره یا بازار برای جستن روزی یا ارباب رجوع ادارات برای رتق و فتق امور، بعدازظهر همراه با پدر در خدمت خانواده برای خرید و مهمانی و تفریح است. هم?چنین با فراهم کردن امکانات جانبی مانند صندلی کودک و... امکان انجام چند فعالیت همزمان، نقش مادری ـ همسری را برای زنان تسهیل می?کند. جابه?جایی کودکان از مدرسه، مهدکودک، خرید خانه و.... در هر حال استفاده از خودرو در هیچ مورد برای سرگرمی و یا کار صرف نبوده است و در بعضی مواقع به خاطر نقش مهم آن در خانه، سعی در احیای سریع آن و کم کردن زمان غیبتش در صورت خرابی است. به طور کلی سفر با ماشین کل سطح شهر را پوشش می?دهد، شمال و غرب برای تفریح، و مرکز و جنوب برای کار. و هم?چنین ساعات مختلف شبانه روز را: صبح تا بعدازظهر برای رفتن به محل کار، کارهای اداری، مطب دکتر و خرید، شب مهمانی و تفریح . با در نظر گرفتن مباحث در بالا میتوان به سه فاکتور اساسی در نحوه استفاده از خودرو اشاره کرد: - تاثیر تفاوت سرمایه اقتصادی افراد در جهت گیری آ نها به سمت استفاده متمایزتر از خودرو و به غیر از کارکرد آن به عنوان وسیله حمل و نقل . - تاثیر تفاوت سرمایه فرهنگی افراد در جهت گیری آ نها به سمت استفاده متمایزتر از خودرو و به غیر از کارکرد آن به عنوان وسیله حمل و نقل . - توجه به خانواده و تلاش جهت ایجاد آرامش و فضای مناسب جهت آنان در این میان با وجود اینکه میزان سرمایه اجتماعی افراد تاثیر بالایی در نحوه استفاده از خودرو نداشته است ولی تاثیر میزان تعلق اجتماعی ایشان در بالا یا پایین بودن انگیزه افراد برای احترام به حقوق دیگران در ترافیک شهری را نباید از نظر دور کرد. سخن آخر اینکه اهمیت دادن به جنبه های انسانی این وسیله نقلیه شخصی گریز ناپذیر می نماید و مغفول گذاشتن آن مارا از دیدن روش هایی که مردم برای سفر کردن در شهر و یا به تعبیر زیبا تر از دوسرتو ، قدم زدن در شهر و گذراندن زندگی روزمره خود انتخاب می نمایند،محروم خواهد کرد.زیرا نمی توان صرفا با تکیه بر ساختارها و جنبه های مادی فضای شهری و خودرو برا ی کنترل وضعیت ترافیکی برنامه ریزی جامع و کاملی انجام داد.